લેખ:- લીમડો - એક વૃક્ષ અને શ્રેષ્ઠ ઔષધ
લેખિકા:- શ્રીમતી સ્નેહલ રાજન જાની
ચૈત્ર મહિનો એટલે માતાજીની આરાધના કરવાનો મહિનો. સાથે સાથે ઋતુ અનુસાર શરીરમાં ધખલ થતાં રોગો સામે રક્ષણ મેળવવા પણ પ્રયત્નો કરવા પડે છે. એટલે જ આપણાં વડીલો ગુડી પડવાથી લઈને આખો ચૈત્ર મહિનો લીમડાનો રસ પીતાં હતાં. ચાલો, આજે જાણીએ આ કડવા લીમડા વિશે.
લીમડો એ ઝડપથી વિકસતું વૃક્ષ છે જે 15-20 મીટર (49-66 ફૂટ) અને ભાગ્યે જ 35-40 મીટર (115-131 ફૂટ)ની ઊંચાઈ સુધી પહોંચી શકે છે. તે પાનખર છે, શુષ્ક શિયાળાના મહિનાઓમાં તેના ઘણા પાંદડા ઉતારે છે. શાખાઓ પહોળી અને ફેલાતી હોય છે. એકદમ ગાઢ તાજ ગોળાકાર છે અને 20-25 મીટર (66-82 ફૂટ) ના વ્યાસ સુધી પહોંચી શકે છે. લીમડાનું ઝાડ દેખાવમાં તેના સંબંધી ચિનાબેરી (મેલિયા અઝેડેરાચ) જેવું જ છે. તેનાથી વિપરીત, પિનેટ પાંદડા 20-40 સેમી (8-16 ઇંચ) લાંબા હોય છે, જેમાં 20 થી 30 મધ્યમથી ઘેરા લીલા પાંદડાઓ લગભગ 3-8 સેમી (1 1⁄4–3 1⁄4 ઇંચ) લાંબા હોય છે. ટર્મિનલ પત્રિકા ઘણીવાર ખૂટે છે. પેટીઓલ્સ ટૂંકા હોય છે. સફેદ અને સુગંધિત ફૂલો 25 સેમી (10 ઇંચ) સુધી લાંબા હોય તેવા વધુ કે ઓછા ડ્રોપિંગ એક્સેલરી પેનિકલ્સમાં ગોઠવાયેલા હોય છે. પુષ્પો, જે ત્રીજી ડિગ્રી સુધી શાખાઓ ધરાવે છે, તે 250 થી 300 ફૂલો ધરાવે છે. એક વ્યક્તિગત ફૂલ 5-6 mm (3⁄16–1⁄4 in) લાંબુ અને 8–11 mm (5⁄16–7⁄16 in) પહોળું હોય છે.
બાયસેક્સ્યુઅલ ફૂલો અને નર ફૂલો એક જ વ્યક્તિગત વૃક્ષ પર અસ્તિત્વ ધરાવે છે. ફળ એક સુંવાળું (ચમકદાર), ઓલિવ જેવું ડ્રુપ છે જે આકારમાં વિસ્તરેલ અંડાકારથી લગભગ ગોળાકાર સુધી બદલાય છે, અને જ્યારે પાકે ત્યારે 14-28 મીમી (1⁄2–1 1⁄8 ઈંચ) બાય 10-15 મીમી ( 3⁄8–5⁄8 in). ફળની ચામડી (એક્સોકાર્પ) પાતળી હોય છે અને કડવો-મીઠો પલ્પ (મેસોકાર્પ) પીળો-સફેદ અને ખૂબ તંતુમય હોય છે. મેસોકાર્પ 3-5 mm (1⁄8–1⁄4 in) જાડા હોય છે. ફળનો સફેદ, સખત આંતરિક કવચ (એન્ડોકાર્પ) એક, ભાગ્યે જ બે અથવા ત્રણ, વિસ્તૃત બીજ (કર્નલો) ને બ્રાઉન સીડ કોટ સાથે ઘેરી લે છે.
લીમડાના ઝાડને ઘણીવાર બેકૈન નામના સમાન દેખાતા વૃક્ષ સાથે ભેળસેળ કરવામાં આવે છે. બકૈન પાસે દાંતાવાળા પત્રિકાઓ અને સમાન દેખાતા ફળ પણ છે. એક તફાવત એ છે કે લીમડાના પાંદડા પિનેટ હોય છે પરંતુ બેકાઈનના પાંદડા બે વખત અને ત્રણ વખત પિનેટ હોય છે.
વ્યુત્પત્તિશાસ્ત્ર:-
લીમડો (નીમ) એ સંસ્કૃત નિમ્બા (નિમ્બ) પરથી ઉતરી આવેલ હિન્દી સંજ્ઞા છે.
ઇકોલોજી:-
લીમડાનું ઝાડ તેના દુષ્કાળ પ્રતિકાર માટે જાણીતું છે. સામાન્ય રીતે તે 400-1,200 મીમી (16-47 ઇંચ) ના વાર્ષિક વરસાદ સાથે પેટા-શુષ્કથી સબ-ભેજવાળી સ્થિતિવાળા વિસ્તારોમાં ખીલે છે. તે 400 મીમીથી ઓછા વાર્ષિક વરસાદવાળા પ્રદેશોમાં વિકાસ કરી શકે છે, પરંતુ આવા કિસ્સાઓમાં તે મોટાભાગે ભૂગર્ભ જળ સ્તર પર આધાર રાખે છે. લીમડો વિવિધ પ્રકારની જમીનમાં ઉગી શકે છે, પરંતુ તે સારી રીતે નિકાલવાળી ઊંડી અને રેતાળ જમીનમાં શ્રેષ્ઠ રીતે ઉગે છે. તે એક લાક્ષણિક ઉષ્ણકટિબંધીય વૃક્ષ છે અને 21–32 °C (70–90 °F)ના વાર્ષિક સરેરાશ તાપમાને અસ્તિત્વ ધરાવે છે. તે ઊંચાથી ખૂબ ઊંચા તાપમાનને સહન કરી શકે છે અને 5 °C (41 °F) ની નીચે તાપમાન સહન કરતું નથી. લીમડો એ બહુ ઓછા છાંયડો આપતા વૃક્ષો પૈકીનું એક છે જે દુષ્કાળગ્રસ્ત વિસ્તારોમાં ઉગે છે દા.ત. શુષ્ક દરિયાકિનારા, ભારત અને પાકિસ્તાનના દક્ષિણ જિલ્લાઓ. વૃક્ષો પાણીની ગુણવત્તા વિશે બિલકુલ નાજુક નથી અને પાણીની માત્ર ટ્રીકલ પર ખીલે છે, ગમે તે ગુણવત્તા હોય. ભારત અને ઉષ્ણકટિબંધીય દેશોમાં જ્યાં ભારતીય ડાયસ્પોરા પહોંચી ગયા છે, લીમડાના વૃક્ષોનો ઉપયોગ શેરીઓમાં, મંદિરો, શાળાઓ અને અન્ય જાહેર ઇમારતોની આસપાસ અથવા મોટાભાગના લોકોના પાછલા યાર્ડમાં છાંયડા માટે કરવામાં આવે છે. ખૂબ જ શુષ્ક વિસ્તારોમાં વૃક્ષો જમીનના મોટા ભાગોમાં વાવવામાં આવે છે.
નીંદણની સ્થિતિ:-
લીમડાને ઘણા વિસ્તારોમાં નીંદણ તરીકે ગણવામાં આવે છે, જેમાં મધ્ય પૂર્વના કેટલાક ભાગો, પશ્ચિમ આફ્રિકા અને હિંદ મહાસાગરના રાજ્યો સહિત સબ-સહારન આફ્રિકાના મોટાભાગના ભાગો અને ઓસ્ટ્રેલિયાના કેટલાક ભાગોનો સમાવેશ થાય છે. ઇકોલોજીકલ રીતે, તે તેના પોતાના જેવા જ વાતાવરણમાં સારી રીતે ટકી રહે છે, પરંતુ તેની નીંદણની સંભવિતતાનું સંપૂર્ણ મૂલ્યાંકન કરવામાં આવ્યું નથી. એપ્રિલ 2015માં, A. indica ને ઉત્તરીય પ્રદેશ, ઑસ્ટ્રેલિયામાં વર્ગ B અને C નીંદણ જાહેર કરવામાં આવ્યું હતું, જેનો અર્થ થાય છે કે તેની વૃદ્ધિ અને ફેલાવાને નિયંત્રિત કરવો જોઈએ અને છોડ અથવા પ્રચારને NT માં લાવવાની મંજૂરી નથી. છોડ અથવા બીજ ખરીદવું, વેચવું અથવા પરિવહન કરવું ગેરકાયદેસર છે. તેની નીંદણ તરીકેની ઘોષણા પ્રદેશના "ટોપ એન્ડ"માં જળમાર્ગો પર તેના આક્રમણના પ્રતિભાવમાં આવી હતી. ઑસ્ટ્રેલિયામાં દાખલ થયા પછી, સંભવતઃ ઈ. સ. 1940માં, A. indica મૂળ રૂપે ઉત્તર પ્રદેશમાં ઢોરને છાંયો આપવા માટે વાવવામાં આવ્યો હતો. ડાર્વિન, ક્વીન્સલેન્ડ અને વેસ્ટર્ન ઑસ્ટ્રેલિયામાં ઈ. સ.1960 અને ઈ. સ. 1980ની વચ્ચે ટ્રાયલ પ્લાન્ટેશનની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી, પરંતુ ઑસ્ટ્રેલિયન લીમડાનો ઉદ્યોગ સધ્ધર સાબિત થયો ન હતો. વૃક્ષ હવે સવાનામાં ફેલાઈ ગયું છે, ખાસ કરીને જળમાર્ગોની આસપાસ, અને કેટલાક વિસ્તારોમાં કુદરતી વસ્તી અસ્તિત્વમાં છે.
ફાયટોકેમિકલ્સ:-
લીમડાના ફળ, બીજ, પાંદડા, દાંડી અને છાલમાં વૈવિધ્યસભર ફાયટોકેમિકલ્સ હોય છે, જેમાંથી કેટલાક સૌપ્રથમ અઝાદિરાક્ટા બીજના અર્કમાં મળી આવ્યા હતા, જેમ કે ઈ. સ.1960ના દાયકામાં જંતુનાશક, વૃદ્ધિ અવરોધક અને જંતુનાશક તરીકે સ્થપાયેલ અઝાદિરાક્ટીન 2 કિલો બીજને કચડીને એઝાડિરાક્ટીનની ઉપજ લગભગ 5 ગ્રામ છે. એઝાડિરાક્ટીન અને સંબંધિત લિમોનોઇડ્સ ઉપરાંત, બીજના તેલમાં ગ્લિસરાઈડ્સ, વિવિધ પોલિફીનોલ્સ, નિમ્બોલાઈડ, ટ્રિટરપેન્સ અને બીટા-સિટોસ્ટેરોલ હોય છે. પીળા, કડવા તેલમાં લસણ જેવી ગંધ હોય છે અને તેમાં લગભગ 2% લિમોનોઇડ સંયોજનો હોય છે. પાંદડામાં ક્વેર્સેટિન, કેટેચીન, કેરોટીન અને વિટામિન સી હોય છે.
સાવચેતી:-
લીમડાના તેલમાં ઝેરી એન્સેફાલોપથી અને ઓપ્થાલ્મોપેથીના કેટલાક સ્વરૂપો પેદા કરવાની ક્ષમતા હોય છે જો વધુ પડતી માત્રામાં તેનું સેવન કરવામાં આવે તો.
માર્ચ 2020 માં, વિવિધ દક્ષિણપૂર્વ એશિયાના દેશો અને આફ્રિકામાં સોશિયલ મીડિયા પર ખોટા દાવાઓ ફેલાવવામાં આવ્યા હતા, જેમાં COVID-19 ની સારવાર માટે લીમડાના પાંદડાના ઉપયોગને સમર્થન આપવામાં આવ્યું હતું. મલેશિયાના આરોગ્ય મંત્રાલયે કોવિડ-19ની સારવાર માટે પાંદડાના ઉપયોગથી સંબંધિત દંતકથાઓનો સારાંશ આપ્યો હતો અને પાંદડાના વધુ પડતા સેવનથી થતા આરોગ્યના જોખમો અંગે ચેતવણી આપી હતી. કોવિડ-19ની સારવારમાં લીમડાના પાંદડાની અસરકારકતાના કોઈ પુરાવા નથી.
જીનોમ અને ટ્રાન્સક્રિપ્ટોમ્સ:-
લીમડાના જીનોમ અને વિવિધ અવયવોમાંથી ટ્રાન્સક્રિપ્ટોમનું અનુક્રમ, વિશ્લેષણ અને બેંગ્લોર, ભારતમાં ગણિત લેબ્સ દ્વારા પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યા છે. CSIR-CIMAP લખનૌ દ્વારા લીમડાના ફળ, પાંદડા, ફળ મેસોકાર્પ અને ફ્રુટ એન્ડોકાર્પની સબટ્રેક્ટિવ હાઇબ્રિડાઇઝેશન લાઇબ્રેરીની પેઢી દ્વારા ESTની ઓળખ કરવામાં આવી હતી.
ભક્તિ ચળવળના વૈષ્ણવ સંત અને ચૈતન્ય મહાપ્રભુ (ગૌડિયા વૈષ્ણવવાદ અને ઇસ્કોનમાં રાધા કૃષ્ણના અવતાર તરીકે માનવામાં આવે છે)ના નિમાઈ ('એક લીમડાના ઝાડ નીચે જન્મેલા') નામ લીમડાના ઝાડ નીચે તેમના જન્મને કારણે છે.
બાયોટેકનોલોજી:-
ઝાડના બીજમાંથી નિષ્કર્ષણ દ્વારા ઉત્પાદિત બાયોપેસ્ટીસાઇડ લિમોનોઇડ ટ્રાઇટરપેન્સ ધરાવે છે. હાલમાં, નિષ્કર્ષણ પ્રક્રિયામાં આનુવંશિક, આબોહવા અને ભૌગોલિક ભિન્નતાને કારણે ફૂગ સાથેનું દૂષણ અને લિમોનોઇડ્સની સામગ્રીમાં વિજાતીયતા જેવા ગેરફાયદા છે. આ સમસ્યાઓને દૂર કરવા માટે, બાયોરિએક્ટરમાં પ્લાન્ટ સેલ સસ્પેન્શન અને રુવાંટીવાળું મૂળ સંસ્કૃતિઓમાંથી લિમોનોઇડ્સના ઉત્પાદનનો અભ્યાસ કરવામાં આવ્યો છે, જેમાં બે-તબક્કાની બાયોરિએક્ટર પ્રક્રિયાના વિકાસનો સમાવેશ થાય છે જે સેલ સસ્પેન્શન સંસ્કૃતિઓ સાથે લિમોનોઇડ્સની વૃદ્ધિ અને ઉત્પાદનમાં વધારો કરે છે.
આ ભાગમાં આપણે લીમડાનાં ઝાડ વિશેની માહિતી જોઈ. આવતાં અંકમાં લીમડાથી મળતાં ફાયદાઓ જોઈશું.
સૌજન્ય:- ઈન્ટરનેટ
વાંચવા બદલ આભાર🙏
સ્નેહલ જાની
